Τι είναι το άγχος;
Το άγχος, είναι μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού και εξυπηρετεί μια βιολογική λειτουργία: είναι το σύστημα συναγερμού που ενεργοποιείται όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάτι που μας δυσκολεύει, μας φοβίζει ή μας είναι άγνωστο.
Όταν το σώμα και το μυαλό αντιδρούν στα ερεθίσματα, που εκλαμβάνονται ως κίνδυνος ή απειλή, τότε βιώνουμε τα συμπτώματα της ζάλης, της ταχυκαρδίας, της δυσκολίας στην αναπνοή, της εφίδρωσης των χεριών και των ποδιών και της τρεμούλας. Όλα αυτά τα συμπτώματα προέρχονται από την έκκριση αδρεναλίνης και άλλων στρεσογόνων ορμονών, που προετοιμάζουν το σώμα για την αποφυγή του κινδύνου. Ωστόσο, δεν αντιδρούμε αμέσως. Ο φλοιός του εγκεφάλου (το σκεπτόμενο μέρος του) χρειάζεται μερικά δευτερόλεπτα για να εκτιμήσει αν ο κίνδυνος είναι πραγματικός και αν «ναι» πώς να τον χειριστεί. Αν ο φλοιός στείλει «καθαρό» σήμα, η εγρήγορση, στην οποία έχει τεθεί όλος ο οργανισμός, απενεργοποιείται και το νευρικό σύστημα αρχίζει να ηρεμεί.
Τα μικρά παιδιά βιώνουν άγχος;
Τα μικρά παιδιά μπορούν να βιώνουν έναν ή πολλούς τύπους άγχους (αγχώδεις διαταραχές) ταυτόχρονα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το άγχος στην παιδική ηλικία, είναι αρκετά παροδικό και δεν διαρκεί πολύ. Διαφορετικά είδη άγχους αναπτύσσονται σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες. Στην προσχολική ηλικία, τα παιδιά αγχώνονται, όταν μένουν μόνα τους ή όταν βρίσκονται στο σκοτάδι.
Για να ανησυχήσουν και να αγχωθούν τα παιδιά, πρέπει να είναι σε θέση να φανταστούν κάποια άσχημα πράγματα που θα μπορούσαν να διαδραματιστούν σε μέλλοντα χρόνο. Αυτός είναι και ο λόγος που τα παιδιά παρουσιάζουν, συνήθως, ανησυχίες μετά τα οκτώ τους χρόνια, καθώς στην προσχολική ηλικία, τα παιδιά δεν μπορούν ακόμη με ευκολία να κάνουν προβολές στο μέλλον.
Το άγχος στο παιδί, μπορεί επίσης να αποτελεί μια αντίδραση σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα, στην περίπτωση που ένας ή και οι δύο γονείς είναι αγχωτικοί και ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να ανιχνεύσουν τη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού τους (η κληρονομικότητα αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα). Τα περισσότερα από αυτά τα παιδιά κρύβουν το άγχος τους γιατί είναι πολύ δύσκολο να το εκφράσουν σε άλλους (ξένους) και βιώνουν μια τρομακτική εμπειρία, που δεν μπορούν να τη μοιραστούν ή να μιλήσουν για αυτήν. Ορισμένα παιδιά, μάλιστα, μετατρέπουν το άγχος τους σε ξεσπάσματα θυμού ή προκλητικές συμπεριφορές, που απορρίπτονται με έντονο τρόπο από τους γονείς και οδηγούν σε έναν φαύλο κύκλο, που ανατροφοδοτεί την παθογένεια και επιδεινώνει το άγχος.
Τα συμπτώματα που παρουσιάζει το μικρό παιδί, μπορεί να είναι τα ακόλουθα:
-Μόνιμη, ανεξήγητη ανησυχία ή δυσφορία.
-Έλλειψη όρεξης για φαγητό
-Άρνηση να πάει στο σχολείο
-Έντονη απογοήτευση και φόβος αποτυχίας
-Διαταραχές στον ύπνο (νυχτερινή ενούρηση, εφιάλτες, αποσπασματικός ύπνος)
-Εκνευρισμός χωρίς συγκεκριμένο λόγο
-Απομόνωση από τους φίλους
-Επιθετικότητα
-Συνοδευτικοί ψυχοσωματικοί πόνοι: πονοκέφαλος, στομαχικά προβλήματα, έμετοι, έντονη εφίδρωση, πόνοι στην κοιλιά
Αυτό που έχει μεγάλη σημασία για την εκπαίδευση είναι το γεγονός ότι το άγχος επηρεάζει τη μάθηση των παιδιών.
Τι προκαλεί το άγχος στα μικρά παιδιά;
Κάποια άτομα είναι πιο επιρρεπή στο άγχος γιατί είναι βεβαρημένα με την κληρονομικότητα. Γενικά, είναι εύκολο να μάθει κανείς να σκέπτεται και να συμπεριφέρεται με αγχώδη τρόπο, απλώς και μόνο παρακολουθώντας άλλους ή έχοντας βιώσει φοβικές εμπειρίες. Επίσης, ορισμένα πράγματα στο περιβάλλον ενός παιδιού, θα μπορούσαν να αυξήσουν τις πιθανότητες, ώστε το παιδί αυτό να αναπτύξει άγχος. Για παράδειγμα, εάν ένας γονέας ντροπαλού παιδιού είναι υπερπροστατευτικός, θα μπορούσε με αυτό τον τρόπο να βοηθήσει το παιδί του βραχυπρόθεσμα αλλά, παράλληλα, να αυξήσει τις πιθανότητες να αναπτύξει άγχος αργότερα.
Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες μορφές άγχους στα μικρά παιδιά;
α) Η Κοινωνική φοβία
β) Το Άγχος αποχωρισμού
γ) Η Διαταραχή γενικευμένου άγχους
-Η έντονη ανησυχία και ο φόβος είναι δύο διαφορετικές μορφές άγχους. Η ανησυχία υφίσταται όταν το παιδί αγχώνεται σκεπτόμενο παρελθούσες ή μέλλουσες φοβικές καταστάσεις. Ο φόβος υφίσταται μόνο στο παρόν. Για παράδειγμα, ένα παιδί φοβάται το σκυλί που το πλησιάζει στο πάρκο, ενώ ανησυχεί καθώς πρόκειται να επισκεφθεί ένα φίλο του, που έχει κατοικίδιο.
Η Κοινωνική φοβία
Είναι η ανησυχία του παιδιού στο ενδεχόμενο αλληλεπίδρασής του με άλλο κόσμο ή στο ενδεχόμενο να αποτελέσει το κέντρο της προσοχής. Η ανησυχία αυτή μετατρέπεται σε φόβο, όταν το παιδί βρίσκεται αντιμέτωπο με αυτές τις καταστάσεις και εκδηλώνει τα παρακάτω συμπτώματα:
Το παιδί:
-Είναι ντροπαλό ή αποσυρμένο
-Έχει δυσκολία να συναντήσει άλλα παιδιά ή να αποτελέσει μέλος μιας ομάδας
-Πιστεύει ότι οι άλλοι θα σκεφθούν άσχημα γι’ αυτό ή ότι θα γελάσουν μαζί του
-Αποφεύγει κοινωνικές περιστάσεις όπου μπορεί να αποτελέσει το κέντρο του ενδιαφέροντος (π.χ. δεν απαντά στο τηλέφωνο, δεν διατυπώνει ερωτήσεις στην τάξη, δεν συμμετέχει στις σχολικές γιορτές κτλ.)
Το Άγχος αποχωρισμού
Είναι η ανησυχία του παιδιού στο ενδεχόμενο να αποχωριστεί τους γονείς του. Η ανησυχία αυτή μετατρέπεται σε φόβο, όταν το παιδί αντιμετωπίζει αυτή την κατάσταση και εκδηλώνει τα παρακάτω συμπτώματα:
Το παιδί:
-Διαμαρτύρεται, κλαίει και παλεύει, όταν αποχωρίζεται τη μαμά ή τον μπαμπά
-Ανησυχεί να μην πάθουν κάτι κακό ή τους συμβεί κάποιο ατύχημα (μπορεί να ανησυχεί αντίστοιχα και για τον εαυτό του)
-Αρνείται να κοιμηθεί σε άλλο σπίτι χωρίς τους γονείς του
-Διαμαρτύρεται ότι είναι άρρωστο, όταν αποχωρίζεται τους γονείς του
Η Διαταραχή γενικευμένου άγχους
Είναι μια διάχυτη ανησυχία του παιδιού για ποικίλες εκφάνσεις της ζωής.
Το παιδί εκδηλώνει τα παρακάτω συμπτώματα:
-Ανησυχία για διάφορα πράγματα όπως, υγεία, αθλητικές επιδόσεις, χρήματα, σχολείο, ασφάλεια κτλ.
-Αισθάνεται την ανάγκη να κάνει τα πάντα τέλεια
-Φοβάται τις νέες ή ανοίκειες καταστάσεις/εμπειρίες
-Αναζητά συνεχώς επιβεβαίωση
-Παραπονιέται ότι αισθάνεται αδιάθετο, όταν ανησυχεί
Πώς θα καταλάβω αν ένα παιδί χρειάζεται βοήθεια;
Υπάρχει ένας άτυπος Κατάλογος Παρατήρησης, που μπορεί να μας βοηθήσει να εντοπίσουμε αν ένα παιδί χρειάζεται βοήθεια. Αν εντοπίσετε, τουλάχιστον, πέντε από τα παρακάτω συμπτώματα στο παιδί, τότε συζητείστε με τους γονείς του για την ανάγκη να επισκεφθούν έναν ειδικό.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ
- Το παιδί σκέφτεται απαισιόδοξα και κάνει αρνητικές σκέψεις. Φαντάζεται τα χειρότερα πράγματα.
(π.χ. «Ο μπαμπάς θα τρακάρει» ή «Οι συμμαθητές μου θα με χτυπήσουν στο διάλειμμα»). - Το παιδί είναι συνέχεια ανήσυχο για πράγματα που πρόκειται να συμβούν ή πράγματα που έχουν συμβεί.
- Το παιδί έχει την τάση να μεγεθύνει τις αρνητικές καταστάσεις (π.χ. «Αυτή η αναποδιά συμβαίνει ΠΑΝΤΑ σε μένα»).
- Το παιδί παρουσιάζει ακαμψία στη σκέψη, ασκεί σκληρή αυτοκριτική, κάνει ενοχικές σκέψεις κτλ. (π.χ. «Ποτέ δεν θα τα καταφέρω να το κάνω», «Δεν μπορώ με τίποτα να μάθω πώς γίνεται…», «Είμαι τελείως χαζός που δεν τα καταφέρνω να…», «Μην μου δείχνεις γιατί δεν μπορώ να το μάθω»).
- Το παιδί βγάζει επιθετικότητα (κάποιες φορές, συγκεκαλυμμένη) (π.χ. σπρώχνει στα κρυφά το μικρότερο συμμαθητή του, σπάει σκόπιμα κάτι που ανήκει σε άλλον, μουτζουρώνει κρυφά μια ζωγραφιά, καταστρέφει το παιχνίδι άλλων).
- Το παιδί είναι ευερέθιστο, κλαίει ή θυμώνει εύκολα και χωρίς σημαντικό λόγο.
- Το παιδί παρουσιάζει περιφρονητική ή εναντιωματική συμπεριφορά.
- Το παιδί παρουσιάζει ανησυχία και εκνευρισμό.
- Το παιδί παραπονείται για συμπτώματα όπως: πονοκέφαλος, στομαχικά προβλήματα, τάση για έμετο, πόνοι στην κοιλιά, κούραση κτλ.
- Το παιδί παρουσιάζει τελειομανία (Σκίζει τη ζωγραφιά για να την ξανακάνει, χαλάει ένα παζλ και το ξαναφτιάχνει από την αρχή γιατί, στην πορεία, δυσκολεύτηκε να τοποθετήσει ένα κομμάτι κτλ.).
- Το παιδί παρουσιάζει αναβλητικότητα (π.χ. «Θα αρχίσω σε λίγο» ή «Θα το τελειώσω αργότερα»).
- Το παιδί παρουσιάζει φτωχή μνήμη και αυτοσυγκέντρωση.
- Το παιδί εμφανίζει απόσυρση από τις δραστηριότητες και τις αλληλεπιδράσεις των μελών της τάξης.
- Το παιδί παρουσιάζει διαταραχές στις διατροφικές του συνήθειες (π.χ. κρύβεται για να φάει διάφορα σνακ ή δείχνει ξαφνική απέχθεια για κάποιο φαγητό που του άρεσε).
- Το παιδί παρουσιάζει υπερβολική εξάρτηση από τους γονείς και άγχος αποχωρισμού.
- Το παιδί παρουσιάζει διαταραχές στον ύπνο (νυχτερινή ενούρηση, εφιάλτες, αποσπασματικό ύπνο).
- Το παιδί εκδηλώνει συμπεριφορές αποφυγής, π.χ. αρνείται να κάνει πράγματα ή να πάει σε συγκεκριμένα μέρη.
Τι μπορώ να κάνω για να βοηθήσω τα παιδιά με άγχος;
- Μιλήστε με το παιδί και αναγνωρίστε την ανησυχία ή το φόβο του παιδιού. Όσο ασήμαντο κι αν σας φαίνεται το αντικείμενο της ανησυχίας του παιδιού, για το ίδιο το παιδί είναι αληθινό και του προκαλεί δυσκολίες. Το να μιλήσει για την ανησυχία ή το φόβο του, είναι κάτι που το βοηθά πολύ. Όταν μιλάμε για αυτό που μας δημιουργεί άγχος, το αποδυναμώνουμε, γιατί μαζί με τις λέξεις, που βγαίνουν από μέσα μας, βγαίνει και σημαντικό ποσοστό από το αρνητικό φορτίο των δυσάρεστων συναισθημάτων μας. Απαντήστε με κατανόηση και με θετική διάθεση.
- Ποτέ μην υποτιμάτε το άγχος ή το φόβο για να πιέσετε το παιδί να τα ξεπεράσει. Το να πείτε: «Μην είσαι χαζούλης. Δεν υπάρχει τίποτα επικίνδυνο μέσα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο», μπορεί να πείσει το παιδί να σβήσει το φως πριν πέσει για ύπνο, αλλά δεν πρόκειται να του εξαλείψει το φόβο για το σκοτάδι.
- Διδάξτε το παιδί πώς να αποτιμά το φόβο. Το μικρό παιδί μπορεί να αισθάνεται φόβο «μέχρι τα γόνατα» (όχι και πολύ φοβισμένος), «μέχρι το στομάχι» (αρκετά φοβισμένος) ή «μέχρι το κεφάλι» (πολύ φοβισμένος). Με αυτόν τον τρόπο, καταλαβαίνει πως η ανησυχία ή ο φόβος μπορεί να έχουν διαβαθμίσεις και πως με τον καιρό ίσως καταφέρει να μειώσει αισθητά το δυσάρεστο συναίσθημα.
- Διδάξτε το παιδί να χρησιμοποιεί την πρακτική της θετικής λεκτικής ενδυνάμωσης. Για παράδειγμα, όταν είναι ανήσυχο για κάτι, να λέει στον εαυτό του: «Μπορώ να το κάνω και θα τα πάω μια χαρά!», «Όλοι αισθανόμαστε άλλοτε όμορφα και άλλοτε άσχημα», «Η ανησυχία δεν με βοηθάει, για αυτό θα σκέπτομαι όμορφα πράγματα» κτλ.
Ζητείστε από τους γονείς να μην συζητούν μπροστά στα παιδιά θέματα υγείας ή οικονομικά προβλήματα και να μην μεταφέρουν τις δικές τους ανασφάλειες, φοβίες και άγχος για το μέλλον. - Αν τα προβλήματα του παιδιού εντείνονται με τον καιρό ή επιμένουν, ζητείστε από τους γονείς να απευθυνθούν σε ειδικό.
Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου
Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.
Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών
M.A. in Education Πανεπιστημίου Lancaster