Ένας από τους σημαντικούς στόχους της προσχολικής αγωγής είναι η οικοδόμηση της συναισθηματικής και της ηθικής τους ανάπτυξης. Ορισμένες από τις έννοιες/αξίες που καλλιεργούμε στο νηπιαγωγείο και συνδέονται με αυτόν τον στόχο είναι: η συνεργασία, η συμπόνια, η ευγένεια, η υπευθυνότητα, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, η υπομονή, η ειλικρίνεια, ο αυτοέλεγχος, το θάρρος, η επιμονή, η εντιμότητα, ο σεβασμός (απέναντι στον εαυτό μας, στους άλλους, στο περιβάλλον).
Γνωρίζω πολύ καλά ότι οι περισσότερες έχετε ήδη αναπτύξει τις τεχνικές σας με τα παιδιά, για την επίτευξη αυτού του στόχου, ωστόσο θα ήθελα να προτείνω μια προσέγγιση, ιδιαίτερα στις νεότερες συναδέλφισσες, που θα τις βοηθήσει να μεθοδεύσουν πιο συστηματικά τις προσπάθειές τους. Θα πρότεινα, λοιπόν:
1) Αν εργάζεστε σε ολοήμερο τμήμα, συζητήστε με τη συναδέλφισσά σας και επιλέξτε από κοινού ποια στοιχεία θα καλλιεργήσετε συστηματικά στα παιδιά, για την συναισθηματική και ηθική τους ανάπτυξη.
2) Προσπαθήστε να δημιουργήσετε μια τάξη αμερόληπτη, που αποδέχεται την ετερότητα και ενδιαφέρεται εξ ίσου για όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα από τις μεταξύ τους υφιστάμενες διαφορές (Δικαιοσύνη).
3) Ξεκινήστε δημιουργώντας και καταγράφοντας τους κανόνες της τάξης. Τα παιδιά συναποφασίζουν για τους κανόνες ώστε να αυτοδεσμευτούν και να αντιληφθούν, στην πορεία, τη συνευθύνη τους για την τήρησή τους.
4) Λειτουργείστε ως πρότυπο σε σχέση με τις στάσεις, τις πεποιθήσεις και τις νοοτροπίες που επιθυμείτε να καλλιεργήσετε στα παιδιά και αξιοποιείστε κάθε ευκαιρία για να μιλήστε για αυτές. Για παράδειγμα, αρχικά, μπορείτε να αναφέρεσθε σε πρώτο πρόσωπο:
«Όταν κάνω, αυτό που υποσχέθηκα ότι θα κάνω, είμαι αξιόπιστη»
«Είμαι δίκαια, όταν αντιμετωπίζω τον καθένα σας με τον ίδιο τρόπο»
«Όταν η φίλη μου με ρώτησε γιατί άργησα χθες στο ραντεβού μας, της είπα την αλήθεια κι ας ήταν δύσκολο να παραδεχθώ μπροστά της ότι με πήρε ο ύπνος»
5) Διαβάστε, συζητήστε και δραματοποιήστε ιστορίες που διδάσκουν αξιέπαινα γνωρίσματα στον χαρακτήρα των ηρώων. Βάλτε τα παιδιά να ζωγραφίσουν τους εκείνους τους ήρωες της ιστορίας, που, κατά την πλοκή, χρειάστηκε να κάνουν, επιλογές με ηθικό περιεχόμενο.
6) Προκαλέστε τα παιδιά να επιδείξουν αξιόλογες συμπεριφορές και ενισχύστε τις θετικές τους πράξεις με σχόλια. Για παράδειγμα, «Γιάννη, όταν καλωσόρισες τον καινούργιο συμμαθητή σας και προσφέρθηκες να τον ξεναγήσεις στην τάξη μας, ήσουνα πολύ φιλικός και φιλόξενος απέναντί του» (Ευγένεια)
7) Ενθαρρύνετε τα παιδιά να επισημαίνουν τις αξιέπαινες συμπεριφορές μεταξύ τους. Δημιουργείστε ένα πίνακα Καλού Χαρακτήρα και αναρτήστε κάθε μέρα τα ονόματα των παιδιών που επέδειξαν με τη συμπεριφορά τους ότι οικοδομούν ένα χαρακτήρα με αρχές. Τα ονόματα των παιδιών που αναρτώνται στον πίνακα, επιλέγονται τόσο από τα ίδια τα παιδιά όσο και από τον/την νηπιαγωγό. Όποιος προτείνει κάποιον για τον πίνακα, πρέπει να αιτιολογήσει γιατί τον προτείνει.
8) Καλλιεργείστε την ενσυναίσθηση στα παιδιά, αναπτύσσοντάς τους την ικανότητα να μπορούν να ανιχνεύσουν τα συναισθήματα των άλλων παιδιών. Για παράδειγμα, «Ο Γιώργος έριξε κατά λάθος το φαγητό του κάτω. Πώς νομίζετε πως αισθάνεται τώρα; Τι μπορούμε να κάνουμε για να του δείξουμε πόσο καλοί φίλοι είμαστε όλοι μεταξύ μας;» (Αλληλεγγύη)
9) Ρωτήστε τα παιδιά, ποια «καλά στοιχεία» θεωρούν ότι διαθέτουν στο χαρακτήρα τους. Φτιάξτε έναν κατάλογο με δύο στήλες. Στην πρώτη στήλη σημειώστε τα χαρακτηριστικά που αναφέρει το ίδιο το παιδί για τον εαυτό του και στη διπλανή στήλη σημειώστε τα χαρακτηριστικά που έχουν εντοπίσει οι συμμαθητές του. Σχολιάστε τις διαφορές που θα προκύψουν στις δύο στήλες.
10) Δημιουργείστε τις προϋποθέσεις ώστε να δώσετε τη δυνατότητα στα παιδιά να προβούν σε επιλογές με ηθικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε ασκήσεις του τύπου «επίλυση προβλήματος», αλλά με περιεχόμενο που απαιτεί ηθικές επιλογές:
«Υποσχέθηκες ότι θα βοηθήσεις τη μαμά να συγυρίσετε την αποθήκη αλλά, λίγο πριν ξεκινήσετε τη δουλειά, σε καλεί ο φίλος σου να παίξετε στο σπίτι του. Τι θα έκανες, αν σου συνέβαινε αυτό; (Αξιοπιστία)
«Έσπασες κατά λάθος το βάζο της θείας σου, την ώρα που βρισκόταν στην αυλή. Δεν σε είδε και δεν άκουσε το σπάσιμο. Θα μαζέψεις τα κομμάτια και θα τα πετάξεις με προσοχή για να κρύψεις τη ζημιά ή θα της πεις αυτό που συνέβη;» (Ειλικρίνεια)
“Συμφώνησες με την ομάδα σου να πάρεις μια συνέντευξη από τον παππού σου για τα αγαπημένα του παιχνίδια, όταν ήταν κι αυτός παιδί. Έχεις κανονίσει να τον συναντήσεις το απόγευμα, όμως ο μπαμπάς σου, λίγο πριν φύγεις, σου προτείνει να πάτε στο γήπεδο για να δεις τον αγώνα της αγαπημένης σου ομάδας. Τι θα έκανες, αν σου συνέβαινε αυτό;” (Υπευθυνότητα)
11) Καθώς αποτελείτε πρότυπο για τα παιδιά, να επιδεικνύετε επιμονή σε ό,τι επιχειρείτε μέσα στην τάξη, ακόμα κι αν δεν το καταφέρνετε με την πρώτη προσπάθεια (Επιμονή)
12) Ενθαρρύνετε τα παιδιά να αναπτύξουν τον εθελοντισμό στο σχολείο και την κοινότητα. Ζητείστε τη βοήθεια των γονέων και όλοι μαζί καθαρίστε από τα σκουπίδια το πάρκο της γειτονιάς σας (Σεβασμός στο περιβάλλον).
13) Μαζέψτε παιχνίδια και παραμύθια και προσφέρετέ τα σε ιδρύματα (Αλτρουισμός).
14) Θυμίζετε συχνά στους γονείς ότι αποτελούν πρότυπα για τα παιδιά τους. Για να αναπτύξουν τα παιδιά τους ηθικές αρχές, θα πρέπει οι ίδιοι να τις υποστηρίζουν μέσω των πράξεών τους και της συμπεριφοράς τους.
Η συναισθηματική και ηθική ανάπτυξη των παιδιών απαιτούν συστηματική δουλειά. Βρείτε την ευκαιρία να συζητήσετε με τα παιδιά σας κάθε μία από τις παρακάτω φράσεις (Είναι αρκετές για όλο το χρόνο). Μπορείτε να επιλέξετε και δικές σας φράσεις, ανάλογα με τη σύνθεση των παιδιών της τάξης σας. Συζητείστε μια φράση κάθε εβδομάδα. Η σειρά καταγραφής των φράσεων είναι ενδεικτική.
-Δεν έχει σημασία η εμφάνισή μου αλλά οι πράξεις μου.
-Συμπεριφέρομαι στους άλλους όπως θα ήθελα να μου συμπεριφέρονται.
-Δεν είναι κακό να γελάς με αστεία πράγματα αλλά είναι κακό να γελάς με τους άλλους.
-Δεν κουτσομπολεύω τους άλλους. Αν δεν μπορώ να πω κάτι καλό, δεν λέω τίποτα.
-Για να έχω φίλους, πρέπει να είμαι ευγενικός/ή.
-Πιστεύω πως είμαι ένα παιδί που μπορεί να κάνει σπουδαία πράγματα.
-Όταν ακούω με προσοχή, δείχνω στους άλλους ότι τους σέβομαι.
-Όλοι κάνουν λάθη, γι’ αυτό, αντί να θυμώνω με τον εαυτό μου, θα προσπαθήσω για τα διορθώσω.
-Δεν τα παρατάω ποτέ. Θα προσπαθώ συνέχεια, μέχρι να τελειώσω τη δουλειά μου.
-Όταν μοιράζομαι κάτι με άλλους, κάνει κι εμένα και τους άλλους να αισθανόμαστε πολύ όμορφα.
-Όταν χαμογελάω στους άλλους, συνήθως μου ανταποδίδουν το χαμόγελο.
-Είμαι ευγενικός/ή, όταν περιμένω τη σειρά μου.
-Είμαι έντιμος γιατί δεν «κλέβω» τους άλλους στο παιχνίδι.
-Όταν θυμώνω, συγκρατώ τον εαυτό μου και δεν πληγώνω τους άλλους.
-Λέω «Όχι» σε πράγματα που με ενοχλούν.
-Είμαι ευγνώμων για αυτά που έχω για αυτό μου αρέσει να μοιράζομαι με άλλους.
-Όλοι έχουν καλά και κακά συναισθήματα.
-Όταν κάνω ό, τι καλύτερο μπορώ, αισθάνομαι επιτυχημένος/η.
-Όταν συνεργάζομαι με άλλους, καταφέρνω πιο πολλά πράγματα.
-Ψάχνω τα «καλά» στοιχεία στο χαρακτήρα των άλλων και λέω τι μου αρέσει σε αυτούς.
-Αφού λέω την αλήθεια, οι φίλοι μου με εμπιστεύονται.
-Μου αρέσει να γνωρίζω διαφορετικά παιδιά από εμένα.
-Ακολουθώ τους κανόνες και προσπαθώ να κάνω το σχολείο μου καλύτερο.
-Δεν κοροϊδεύω τα άλλα παιδιά γιατί δεν ξέρω πώς είναι η ζωή τους.
-Σκέφτομαι πριν να κάνω κάτι, γιατί αυτό που κάνω, επηρεάζει την άποψη των άλλων για εμένα.
-Πριν να κάνω κάτι, ρωτάω τον εαυτό μου: «Είναι ασφαλές, αυτό που πάω να κάνω;»
-Νοιάζομαι για τη Φύση για αυτό ανακυκλώνω και δεν ρυπαίνω.
-Συμπαραστέκομαι στα παιδιά που χρειάζονται την βοήθειά μου.
-Αυτά που λέω και ο τρόπος που τα λέω, δείχνουν στους άλλους τι άνθρωπος είμαι.
-Συμπεριφέρομαι σε όλους με σεβασμό.
-Προσπαθώ να καταλάβω τα συναισθήματα των φίλων μου.
-Κάθε μέρα, προσπαθώ να μάθω κάτι καινούργιο.
Στις περισσότερες χώρες, τα προγράμματα σπουδών για την συναισθηματική και την ηθική ανάπτυξη επικεντρώνονται στην ανάπτυξη των κοινωνικών εννοιών, των κοινωνικών δεξιοτήτων και της κοινωνικά αποδεκτής συμπεριφοράς. Η συναισθηματική και ηθική ανάπτυξη των νηπίων είναι ένα κρίσιμο ζήτημα, για αυτό το λόγο, πιστεύω, πως θα πρέπει να κατέχει τη θέση που της αξίζει στους σχεδιασμούς της καθημερινότητάς σας.
Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου
Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.
Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών
M.A. in Education Πανεπιστημίου Lancaster