Λόγω της συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας, με τα τόσο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (ανεργία, άγχος, ψυχολογική πίεση, ανασφάλεια κλπ.) υπάρχει μια έξαρση σε φαινόμενα κατάχρησης αλκοόλ ή άλλων ουσιών. Με μια συντηρητική εκτίμηση, θα λέγαμε πως, ένα στα δέκα παιδιά περίπου, που έχουμε μέσα στις τάξεις μας, έχει έναν γονέα εξαρτημένο από το αλκοόλ ή από άλλες ουσίες. Μια τέτοια κατάσταση στην οικογένεια θέτει αυτά τα παιδιά σε ομάδες «υψηλού κινδύνου» ως προς την ομαλή κοινωνική και συναισθηματική τους ανάπτυξη καθώς επίσης και ως προς τις σχολικές επιδόσεις τους, τη χρήση ναρκωτικών ή την παραβατικότητα, που πιθανόν να παρουσιάσουν στο μέλλον.
Συνήθως, τα περισσότερα από αυτά τα παιδιά περνούν απαρατήρητα στο νηπιαγωγείο. Κάποιες φορές, βέβαια, τα εντοπίζουμε, λόγω ορισμένων χαρακτηριστικών στη συμπεριφορά τους, αλλά ποτέ δεν είμαστε σίγουροι/ες αν αυτή η συμπεριφορά οφείλεται σε αναπτυξιακά ή άλλα προβλήματα.
Οι περισσότεροι ενήλικοι, όταν βρίσκονται υπό την επήρεια του αλκοόλ ή άλλων ουσιών, δεν είναι σε θέση να παράξουν στα παιδιά ένα σταθερό περιβάλλον στο σπίτι. Στις οικογένειες αυτές παρουσιάζονται συνήθως συναισθηματική κακομεταχείριση, σωματική βία και έλλειψη συνεκτικότητας. Οι γονείς που είναι εξαρτημένοι, έχουν την τάση να απομονώνουν τα μέλη της οικογένειάς τους, αποθαρρύνοντάς τα να συνάπτουν σχέσεις εκτός του στενού οικογενειακού κύκλου, με αποτέλεσμα τα παιδιά να μην γνωρίζουν πώς λειτουργούν οι «υγιείς οικογένειες». Τις περισσότερες φορές – αν όχι όλες – επιβάλλεται στα παιδιά σιωπή για την τήρηση του «οικογενειακού μυστικού», με συνέπεια αυτά τα παιδιά να είναι φοβισμένα, μπερδεμένα και μοναχικά. Οι ανύπαρκτες κοινωνικές εμπειρίες τους τα οδηγούν, με το πέρασμα του χρόνου, σε καταστάσεις άγχους, κατάθλιψης και δυσκολίες στη δημιουργία σχέσεων.
Δεν είναι καθόλου εύκολο να εντοπίσει κανείς αυτά τα παιδιά γιατί (α) προέρχονται από όλες τις κοινωνικο-οικονομικές ομάδες και (β) παρουσιάζουν ευρεία γκάμα ακαδημαϊκών επιδόσεων και συναισθηματικής ανάπτυξης.
Συνήθως, τα συγκεκριμένα παιδιά αναλαμβάνουν διάφορους ρόλους μέσα στην οικογένεια:
Κάποια παιδιά προσπαθούν σκληρά να συντηρήσουν μια ιδανική, υγιή εικόνα της οικογένειάς τους. Τα παιδιά αυτά είναι οι «ειρηνοποιοί» μέσα στην οικογένειά τους και μπορεί να είναι υποδειγματικοί μαθητές.
Κάποια άλλα παιδιά μπορεί να αποσύρονται και να μετατρέπονται στους «αθέατους της τάξης». Τα παιδιά αυτά εσωτερικοποιούν τον πόνο και αρνούνται την ύπαρξη των δικών τους αναγκών και αισθημάτων.
Τέλος, κάποια άλλα παιδιά δείχνουν εξαιρετικά ανήσυχα και εξωτερικεύουν με πολλούς τρόπους το θυμό και τη ματαίωσή τους. Αποτελούν το «μαύρο πρόβατο» της οικογένειας και προσπαθούν, έτσι, να τραβήξουν την προσοχή μακριά από το γονέα που έχει το πρόβλημα με την εξάρτηση.
Παρά τη δυσκολία να εντοπίσει κανείς αυτά τα παιδιά, αν τα παρατηρήσουμε και τα ακούσουμε προσεκτικά, αν εστιάσουμε στους τρόπους με τους οποίους αλληλεπιδρούν με τους συμμαθητές τους, αν μελετήσουμε λίγο περισσότερο τις ζωγραφιές και τις ιστορίες που έχουν να μας πουν, θα διαπιστώσουμε ποια είναι εκείνα που χρειάζονται τη βοήθειά μας. Φυσικά, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας και κάποιους άλλους δείκτες, τους οποίους θα συνεξετάσουμε προκειμένου να οδηγηθούμε ασφαλέστερα στην αναγνώριση αυτών των παιδιών.
Έτσι, λοιπόν, ένα παιδί που ζει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον όπου γίνεται κατάχρηση αλκοόλ ή ουσιών:
- Εμφανίζεται απεριποίητο ή ακατάλληλα ντυμένο για την εποχή ή την περίσταση.
- Έρχεται καθυστερημένο ή απουσιάζει συχνά.
- Παραπονιέται για ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως είναι ο πόνος στην κοιλιά ή ο πονοκέφαλος.
- Παρουσιάζει ασυνέπεια και ασυνέχεια στις επιδόσεις του.
- Μοιάζει ασυνήθιστα λυπημένο, απελπισμένο, αδιάφορο ή αποσυρμένο.
- Θυματοποιείται εύκολα από τα άλλα παιδιά.
- Παρουσιάζει διασπαστική προσοχή.
- Αισθάνεται άβολα όταν συζητάμε στην τάξη ή διαβάζουμε παραμύθι που περιέχει κάτι για τις εξαρτήσεις.
- Έχει γονέα που δεν παρουσιάζεται στο σχολείο ή παρουσιάζεται σπάνια παρά τις προσκλήσεις μας.
- Έχει γονέα που δείχνει αδιάφορος απέναντι στο παιδί του.
- Έχει γονέα που παρουσιάζεται απροκάλυπτα στην κοινωνία υπό την επήρεια αλκοόλ ή ουσιών.
Εντοπίζοντας αυτά τα παιδιά, το πρώτο που πρέπει να έχουμε υπόψη μας είναι ότι τα παιδιά αυτά έχουν ανάγκη να συνδεθούν με έναν ενήλικο που θα τα ακούσει, θα τα υποστηρίξει και θα τα βοηθήσει να αισθανθούν ασφαλή. Τα παιδιά αυτά χρειάζονται κάποιον που θα τα ενθαρρύνει λέγοντας: «Είσαι ένα σπουδαίο παιδί και νοιάζομαι για σένα. Δεν φταις εσύ, για αυτό που συμβαίνει. Εγώ, θα είμαι πάντα εδώ για να σε ακούσω, αν χρειαστείς να μιλήσεις σε κάποιον».
Πως μπορούμε να βοηθήσουμε
- Ενσωματώνουμε στο καθημερινό πρόγραμμα δραστηριότητες επίλυσης προβλημάτων, αυτό-ελέγχου (αυτοπειθαρχίας), ευελιξίας και γενικότερα κοινωνικών δεξιοτήτων ενδυνάμωσης.
- Δημιουργούμε τις συνθήκες ώστε τα παιδιά να μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τους φόβους, το θυμό και οτιδήποτε τα «πληγώνει».
Η δραματοποίηση, τα παιχνίδια ρόλων και η έκφραση μέσω των Τεχνών, έχουν τη δύναμη να μειώνουν τις ενοχές των παιδιών και να εξαλείφουν το συναίσθημα της μοναξιάς που μπορεί να αισθάνονται, γι’ αυτό τα ενσωματώνουμε στο καθημερινό πρόγραμμα. - Βοηθάμε τα παιδιά να βελτιώσουν τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες, επενδύουμε στα δυνατά τους σημεία, ενδυναμώνουμε το αίσθημα της αυτοαξίας τους και τα υποστηρίζουμε να κατακτήσουν την αυτονομία τους.
- Βοηθάμε τα παιδιά να καταλάβουν ότι:
Δεν φταίνε αυτά για το πρόβλημα των γονέων τους.
Δεν υπάρχει κάτι που μπορούν να κάνουν για να βοηθήσουν τον γονιό τους να σταματήσει.
Υπάρχουν άνθρωποι που τα νοιάζονται και μπορούν να τα βοηθήσουν.
Υπάρχουν πράγματα που μπορούν να κάνουν για να βοηθήσουν τον ίδιο τους τον εαυτό. - Να θυμόμαστε ότι είναι πολύ σημαντικό να ενημερώνουμε το Σύλλογο Διδασκόντων για την παρουσία ενός τέτοιου παιδιού στο σχολείο μας. Επιδιώκουμε να συζητάμε μαζί τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν να βοηθήσουν όταν αλληλεπιδρούν με το παιδί.
- Τέλος, φροντίζουμε για την ενημέρωση της Σχολικής Συμβούλου.
Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου
Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.
Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών
M.A. in Education Πανεπιστημίου Lancaster