Η Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά (ODD) που παρουσιάζεται στα μικρά παιδιά, είναι μια ψυχιατρική διαταραχή που συνήθως παραμένει μέχρι την ενηλικίωση.
Τα παιδιά με Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά δεν έχουν αναπτυγμένη συνείδηση και υστερούν στις κοινωνικές δεξιότητες. Επίσης, παρουσιάζουν μεγάλη επιθετικότητα και ενοχλούν σκόπιμα τους άλλους γύρω τους. Οι πράξεις αυτών των παιδιών εμποδίζουν σοβαρά τη λειτουργία τους στο σχολείο και στο σπίτι.
Οι συμπεριφορές που συνήθως συνδέονται με την Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά είναι οι ακόλουθες:
-Ενοχλούνται και ερεθίζονται εύκολα
-Μιμούνται άλλους σκόπιμα
-Επιδεικνύουν ξαφνικό θυμό, χωρίς λόγο
-Κατηγορούν άλλους για τα λάθη τους ή την κακή τους διαγωγή
-Αρνούνται να συμμορφωθούν στις επιθυμίες των μεγάλων
-Καυχώνται για το ότι είναι κακά παιδιά και ποτέ δεν μετανιώνουν για τις πράξεις τους
-Λένε ψέματα
-Είναι εκδικητικοί ακόμα κι αν δεν τους προκαλεί κανείς
-Προκαλούν διενέξεις ανάμεσα στους συμμαθητές, τα μέλη της οικογένειας και γενικά στον περίγυρό τους
Τα παιδιά με συμπτώματα Εναντιωματικής Προκλητικής Συμπεριφοράς, είναι ανάγκη να εξετάζονται από πλήρη διεπιστημονική ομάδα Ιατροπαιδαγωγικής Υπηρεσίας. Σπάνια προτείνεται φαρμακευτική αγωγή. Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει η Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά να συνοδεύεται από μία ή περισσότερες επί πλέον διαταραχές όπως ΔΕΠΥ, κατάθλιψη ή άγχος.
Άλλες πιθανές διαταραχές που συνυπάρχουν με την Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά είναι:
-Συναισθηματική Διαταραχή
-Δυσκολίες Μάθησης
-Σύνδρομο Tourette
-Διπολική διαταραχή
Τα αίτια που προκαλούν την Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά δεν είναι ακόμη γνωστά. Υπάρχουν ερευνητές που ισχυρίζονται ότι η Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά προέρχεται από ατέλειες στην ανάπτυξη του παιδιού. Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η διαταραχή αυτή οφείλεται σε συγκεκριμένες αντιδράσεις της οικογένειας απέναντι σε ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία του παιδιού, που ενδυναμώνουν την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Σε γενικές γραμμές, πάντως, τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι πίσω από τα περισσότερα παιδιά με Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά βρίσκει κανείς οικογένειες με φτωχές γονεϊκές δεξιότητες, απώλεια μέλους της οικογένειας (θάνατος), διαζύγιο, φυλάκιση μέλους της οικογένειας ή κάποια άλλη έντονη οικογενειακή αντιξοότητα.
Η παρέμβαση και η θεραπεία αυτών των παιδιών είναι καλύτερο να αρχίζει πολύ νωρίς. Η παρέμβαση περιλαμβάνει, συνήθως, ατομικές, οικογενειακές και ομαδικές συνεδρίες. Οι ατομικές συνεδρίες έχουν ως στόχο να αναπτύξουν στο παιδί τις δεξιότητες της επικοινωνίας και της διαχείρισης του θυμού. Η συνεδρίες με την οικογένεια εστιάζουν σε τρόπους για τη διαχείριση της συμπεριφοράς του παιδιού και στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων επικοινωνίας για τη βελτίωση των σχέσεων γονέα-παιδιού. Οι ομαδικές συνεδρίες (μικρή ομάδα παιδιών με Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά) βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν κοινωνικές και διαπροσωπικές δεξιότητες.
Μερικές οδηγίες για τους/τις εκπαιδευτικούς παιδιών που έχουν στην τάξη τους μαθητές με Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά
1. Όταν έχετε απέναντί σας ένα παιδί με ΕΠΣ, είναι πολύ σημαντικό να θυμόσαστε ότι οι τεχνικές διαχείρισης της συμπεριφοράς που γνωρίζετε καλά και «δουλεύουν» για τα άλλα παιδιά, μπορεί να είναι αναποτελεσματικές στην προκειμένη περίπτωση. Το παιδί με ΕΠΣ θα παρεκτρέπεται και θα παρενοχλεί, συχνά, τους ενήλικες για να προκαλέσει αντίδραση.
2. Να έχετε ξεκάθαρες προσδοκίες και σταθερούς κανόνες και όρια.
3. Να κρεμάσετε σε εμφανές σημείο τους κανόνες της τάξης και τις ημερήσιες δραστηριότητες ρουτίνας , ώστε το παιδί να γνωρίζει τι να αναμένει.
4. Να θυμάστε ότι κάθε είδους αλλαγή στις ρουτίνες της τάξης, μπορεί να αναστατώσουν ένα παιδί με ΕΠΣ.
5. Δουλέψτε επίμονα για να εμπνεύσετε εμπιστοσύνη στο παιδί, με το να είσαστε δίκαιος/α και συνεπής.
6. Πιστέψτε στη δυνατότητα του παιδιού να διαχειριστεί τη συμπεριφορά του.
7. Κατανοείστε ότι δεν είσαστε εσείς η αιτία που προκαλεί αυτή τη συμπεριφορά στο παιδί αλλά, μάλλον, αποτελείτε τη διέξοδο εκτόνωσής της.
8. Ανακαλύψτε τι είναι αυτό που απολαμβάνει να κάνει το παιδί στο σχολείο π.χ. του αρέσει να παίζει με τη μπάλα, του αρέσει να βάζει τα τουβλάκια στη σειρά κλπ.
9. Ανακαλύψτε δεξιότητες και χαρακτηριστικά του παιδιού, που θα μπορούσατε να ενισχύσετε.
10. Εστιάστε σε λίγα μόνο προβλήματα συμπεριφοράς κάθε φορά. Αποφασίστε ποιες συμπεριφορές μπορείτε να αγνοήσετε και ποιες δεν θα αποδεχθείτε στην τάξη. Ενημερώστε το παιδί για τις συνέπειες των πράξεων (συμπεριφορών) που δεν είσαστε διατεθειμένοι/ες να ανεχτείτε.
11. Σε περίπτωση που προκαλούνται προβλήματα στην τάξη, εξ αιτίας της συμπεριφοράς του παιδιού, οι ερωτήσεις που θα μπορούσατε να διατυπώσετε προς το παιδί είναι: «Αυτό που κάνεις τώρα, σε κάνει να νιώθεις καλύτερα;», «Τι θα μπορούσε να μας κάνει όλους να νιώσουμε καλύτερα;», «Τι θα μπορούσες να είχες κάνει διαφορετικά για να αποφύγεις το πρόβλημα;», «Πώς μπορώ να σε βοηθήσω, εγώ;»
12. Απομονώστε το παιδί σε ένα χώρο, αφού πρώτα βεβαιωθείτε ότι είσαστε σε θέση να συζητήσετε με ψυχραιμία και να διατηρήσετε την ηρεμία σας. Συζητήστε τις πράξεις του παιδιού με ήπιο τρόπο και σταθερότητα. Θα μπορούσατε να πείτε: «Πες μου, ποιο πιστεύεις ότι είναι το πρόβλημα, που σε εμποδίζει να συμπεριφέρεσαι σωστά στην τάξη και στους συμμαθητές σου;». Ακούστε τι έχει να σας πει το παιδί, χωρίς να το διακόψετε. Αποφασίστε, από κοινού, ένα «πρόγραμμα συμπεριφοράς» και συμφωνήστε να το τηρήσει.
13. Για την τήρηση αυτού του προγράμματος συμπεριφοράς, θα πρέπει να δίνετε συχνά οδηγίες στο παιδί, που θα είναι απλές, σαφείς, άμεσες και θα έχουν συνέπεια.
14. Αν χρειαστεί, κανονίστε συνάντηση με τους γονείς ώστε να δημιουργήσετε ενιαίο μέτωπο, για την αντιμετώπιση της μη αποδεκτής συμπεριφοράς. Συναποφασίστε σε ποια σημεία θα δίνετε έμφαση κάθε φορά. Για παράδειγμα, «Ακολουθώ οδηγίες, χωρίς να χρειαστώ πάνω από μία υπενθύμιση», «Κρατάω το σώμα μου στον προσωπικό του χώρο, για όσο χρόνο χρειάζεται» (αντί του «μένω ακίνητος»). Ταυτόχρονα, αποφασίστε για τους θετικούς ενισχυτές που θα χρησιμοποιήσετε, όταν το παιδί πλησιάζει ή φτάνει τους στόχους του.
15. Προσφέρετε αναγνώριση στο παιδί, όταν επιδεικνύει πρόοδο. Ωστόσο, επειδή το παιδί με ΕΠΣ αισθάνεται έντονα την επιθυμία να κάνει το αντίθετο από αυτό που επιθυμείτε, αποφύγετε τον απευθείας γενναιόδωρο έπαινο. Προτιμήστε να κολλήσετε ένα αυτοκόλλητο στην εργασία του παιδιού, εν είδει αναγνώρισης, παρά να το επαινέσετε μεγαλόφωνα μπροστά στους συμμαθητές του.
16. Μην χρησιμοποιείτε εκφράσεις του τύπου «Είμαι περήφανη για εσένα», όταν το παιδί ολοκληρώνει σωστά μια εργασία. Καλύτερα πείτε του: «Αυτή η εργασία είναι άριστη»
17. Αποφύγετε να διαπληκτίζεστε ή να απειλείτε ένα παιδί με ΕΠΣ γιατί κάτι τέτοιο εκλαμβάνεται από το παιδί ως αναγνώριση και όχι ως τιμωρία.
18. Όταν το παιδί παραβιάζει έναν κανόνα, μην υψώνετε τη φωνή και αποφύγετε να εκφράσετε τη δυσαρέσκειά σας (μην δείξετε τα συναισθήματά σας). Παραμείνετε ανέκφραστη και πείτε του: «Παραβίασες τον κανόνα που λέει …….., γι’ αυτό τώρα θα πρέπει να……….». Μην επιτρέψετε στο παιδί να δικαιολογηθεί. Απλά επαναδιατυπώστε τις συνέπειες που ισχύουν για την παραβίαση κάποιου κανόνα.
19. Αντί να προσωποποιείτε τις εντολές («Θέλω να ξεκινήσεις να μαζεύεις το οικοδομικό υλικό»), χρησιμοποιείστε άλλο τρόπο για να τραβήξετε την προσοχή του. Για παράδειγμα, «Άρχισε να μαζεύεις το οικοδομικό υλικό, όταν ακούσεις τον ήχο από τις μαράκες».
20. Βρείτε λίγο χρόνο μέσα στο πρόγραμμα για να του επιτρέψετε να εκτονώσει την επιθετικότητά του. Για παράδειγμα, έχετε πάντα, σε μια γωνιά, εφημερίδες και περιοδικά. Για δέκα λεπτά, μέσα στο πρόγραμμα της ημέρας, παρωθείστε το παιδί να πάει στη συγκεκριμένη γωνιά για να σκίσει σε κομμάτια την ποσότητα του άχρηστου υλικού (εφημερίδες και περιοδικά) που του έχετε αφήσει σε συγκεκριμένη θέση.
21. Μία στο τόσο, δώστε στο παιδί ευκαιρίες να δουλέψει με άλλα παιδιά σε ομαδικές εργασίες, τις οποίες θα επιβλέπετε στενά. Με αυτό τον τρόπο, επιτρέπετε στο παιδί να οικοδομήσει τρόπους κοινωνικής αλληλεπίδρασης με άλλα παιδιά.
22. Είναι καλό να γνωρίζετε πως το να διδάσκεις ένα παιδί με ΕΠΣ είναι δύσκολο, εξουθενωτικό και προκαλεί στρες, γι’ αυτό λάβετε τα μέτρα σας. Ζητήστε βοήθεια από τη Σχολική Σύμβουλο Π.Α., τη σχολική Σύμβουλο Ε.Α. και μοιραστείτε μαζί τους τις σκέψεις και τις ανησυχίες σας.
Το μέλλον αυτών των παιδιών είναι αβέβαιο. Κάποια από αυτά θα ξεπεράσουν το πρόβλημα. Κάποια άλλα, θα αναπτύξουν κι άλλες δυσκολίες και θα χρειαστούν περαιτέρω θεραπεία. Να θυμάστε ότι: τα παιδιά που έχουν διαγνωστεί με Εναντιωματική Προκλητική Συμπεριφορά, ήδη από την προσχολική ηλικία, έχουν περισσότερες πιθανότητες να θεραπευτούν από τα παιδιά που αξιολογούνται σε μεγαλύτερες ηλικίες. Αυτό και μόνο, μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για εμάς.
Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου
Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.
Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών
M.A. in Education Πανεπιστημίου Lancaster