Χιλιάδες παιδιών βιώνουν την εμπειρία ενός διαζυγίου κάθε χρόνο. Το πώς αντιδρούν εξαρτάται από την ηλικία, την προσωπικότητα και τις συνθήκες που επικρατούν, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του χωρισμού των γονέων τους.
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν κατανοούν σε βάθος την έννοια «διαζύγιο» -γιατί αισθάνονται αδύναμα να ελέγξουν τις συνέπειές του- και δεν επιθυμούν τον χωρισμό των γονέων τους, ανεξάρτητα από την ένταση που μπορεί να επικρατεί στο οικογενειακό περιβάλλον. Ταυτόχρονα, πιστεύουν πως είναι οι αποκλειστικά υπεύθυνοι για το χωρισμό των γονέων τους. Τα παιδιά που βιώνουν έναν χωρισμό, είναι πιθανό να αισθάνονται φόβο, σύγχυση, μια διάχυτη αβεβαιότητα για το μέλλον, να μην εξωτερικεύουν το θυμό τους και να τον κρατάνε παγιδευμένο μέσα τους, να διακατέχονται από δυσάρεστες σκέψεις ή να υποφέρουν από εφιάλτες.
Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως κάθε παιδί που βιώνει ένα διαζύγιο θα επηρεαστεί από αυτό. Αν το διαζύγιο λάβει χώρα στην πολύ πρώιμη ηλικία του παιδιού –πριν την προσχολική-, τότε το παιδί μεγαλώνει εξοικειωμένο με τις συνέπειες που αυτό επιφέρει στη ζωή του. Όμως, ένα διαζύγιο μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε χρονική στιγμή στη ζωή ενός παιδιού. Αν η αυτή η χρονική στιγμή συμπέσει με την προσχολική ηλικία του παιδιού, τότε είναι σχεδόν βέβαιο ότι το διαζύγιο θα επηρεάσει το παιδί.
Όταν ο εκπαιδευτικός είναι εκ των προτέρων ενημερωμένος από τους γονείς, αξιοποιεί αυτό το πλεονέκτημα και παρακολουθεί με προσοχή ενδεχόμενες αλλαγές στη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα του παιδιού. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πρέπει να είναι σε εγρήγορση για να εντοπίσει αυτές τις αλλαγές ή, αλλιώς, αυτό που στη δική μας γλώσσα λέμε «ανησυχητικά σημάδια». Τα σημάδια αυτά μας προειδοποιούν πως ίσως κάτι «δεν πάει καλά» στο σπίτι ή τη ζωή του παιδιού γενικότερα, πράγμα που σημαίνει ότι η εμφάνισή τους μπορεί να μην παραπέμπει οπωσδήποτε στην πιθανότητα διαζυγίου, αποτελεί όμως μια καλή αφορμή για συζήτηση με τους γονείς.
Τα ανησυχητικά σημάδια
Το παιδί:
-Γίνεται υπερευαίσθητο [πέρα από αυτό που είναι συνήθως]
-Παρουσιάζει απόσυρση από τις δραστηριότητες της τάξης
-Απομονώνεται από την ομάδα
-Έρχεται στο σχολείο παραμελημένο [καθαριότητα, ντύσιμο, δεκατιανό κλπ.]
-Προκαλεί την προσοχή με αρνητικό τρόπο π.χ. χτυπά, δαγκώνει, σπρώχνει, παρουσιάζει εκρήξεις θυμού
-Απουσιάζει συχνά
-Παρουσιάζει [ξαφνικά] δυσκολία στο να αποχωριστεί το πρωί τη μαμά ή τον μπαμπά.
Ας δούμε, τώρα, τι κάνουμε αν παρατηρήσουμε κάποιες από αυτές τις αλλαγές στο παιδί:
1) Καλούμε σε συνάντηση τους γονείς:
Αν διαπιστώσουμε αλλαγές στη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα του παιδιού, συναντάμε τους γονείς και συζητάμε μαζί τους για τις παρατηρήσεις μας. Είναι σημαντικό, να συζητήσουμε και με τους δύο γονείς. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, κανονίζουμε δύο διαφορετικά ραντεβού για να δούμε, οπωσδήποτε, και τους δύο. Στην περίπτωση που μας ενημερώσουν για τη διαδικασία του διαζυγίου, τους προτείνουμε έναν κατάλογο με βιβλία που θα διευκολύνουν την κατανόηση της κατάστασης από το παιδί.
Ενθαρρύνουμε τους γονείς να μιλήσουν από κοινού με το παιδί και να το ενημερώσουν –χωρίς να αναφερθούν σε περιττές λεπτομέρειες- για την επερχόμενη αλλαγή στη ζωή τους, διαβεβαιώνοντάς το ότι αυτό δεν φταίει σε τίποτα, ότι θα φροντίζουν πάντα να καλύπτουν τις ανάγκες του, ότι όλοι μαζί θα δουλέψουν ώστε αυτή η κατάσταση να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο επώδυνη για όλους και ότι θα το αγαπούν πάντα. Ενημερώνουμε τους γονείς ότι η παρουσία και των δύο είναι απαραίτητη στις γιορτές ή τις πάσης φύσεως εκδηλώσεις του σχολείου, γιατί κάτι τέτοιο ενισχύει την συναισθηματική ασφάλεια του παιδιού. Τους τονίζουμε ότι ενώ το διαζύγιο αυτό καθαυτό δεν δημιουργεί προβλήματα στο παιδί, αντίθετα, οι δικές τους αντιδράσεις στο διαζύγιο και ο τρόπος που χειρίζονται τις καταστάσεις μπορούν να δημιουργήσουν αξεπέραστα προβλήματα.
2) Αντιμετωπίζουμε με υπομονή τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές του παιδιού:
Η υπομονή, αυτή η αρετή που διαθέτουμε εμείς οι νηπιαγωγοί ως «σφραγίδα δωρεάς», είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην περίπτωση ενός πληγωμένου παιδιού, που αντιδρά στις αλλαγές που συμβαίνουν στο οικογενειακό περιβάλλον. Ανάλογα με τη σοβαρότητα, την ένταση και τη συχνότητα των συμπεριφορών του παιδιού, φροντίζουμε ώστε να σχεδιάζουμε ημερήσια προγράμματα που να περιέχουν –κυρίως- δραστηριότητες αναγνώρισης και έκφρασης των συναισθημάτων, ευαισθητοποίησης στη διαφορετικότητα της δομής των οικογενειών [οικογένειες με πολλά ή λίγα παιδιά, οικογένειες με τους δύο γονείς παρόντες, μονογονεϊκές οικογένειες, οικογένειες με τον παππού και τη γιαγιά να έχουν την κηδεμονία κλπ]. Δίνουμε προτεραιότητα στη διδασκαλία του σεβασμού στην ετερότητα.
3) Διατηρούμε τη σταθερότητα στο πρόγραμμα της τάξης:
Το σταθερό πλαίσιο της τάξης ανακουφίζει κάθε παιδί που βιώνει δραστικές αλλαγές στο οικογενειακό πλαίσιο. Το παιδί που βιώνει ένα διαζύγιο έχει ανάγκη από την ασφάλεια που του παρέχει το σταθερό περιβάλλον στο σχολείο, όπως αυτό προσδιορίζεται από τα πρόσωπα των εκπαιδευτικών και τις ρουτίνες της τάξης.
4) Θέτουμε όρια:
Τα παιδιά, χρησιμοποιώντας το διαζύγιο ως άλλοθι, έχουν την τάση να γίνονται χειριστικά, για να πετυχαίνουν διάφορα «προνόμια». Δείχνουμε στα παιδιά ότι υπάρχουν όρια που δεν θα επιτρέψουμε να υπερβούν.
5) Κρατάμε ίσες αποστάσεις από τους γονείς:
Φροντίζουμε να ενημερώνουμε εξ ίσου και τους δύο γονείς. Καλούμε και τους δύο γονείς στις προγραμματισμένες ατομικές ενημερώσεις και φροντίζουμε ώστε να ενημερωθούν και οι δύο, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει δύο διαφορετικά ραντεβού. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύουμε και υπογραμμίζουμε τον κοινό στόχο που είναι «ένα εκπαιδευμένο, υγιές και χαρούμενο παιδί».
Προτείνουμε κατάλογο με κατάλληλα βιβλία και παραμύθια για τα παιδιά.
Μια ενδεικτική λίστα θα μπορούσε να είναι η παρακάτω:
- Ο μπαμπάς δεν μένει πια μαζί μας. [Συγγραφέας: Boegehold Betty]. Εκδόσεις Δωρικός
- Ροζ Μπλε. [Συγγραφέας: Ιωαννίδου Όλγα]. Εκδόσεις Μίλητος
- Πάκι! Τα παιδιά δεν χωρίζουν ποτέ! [Συγγραφέας: Ζαΐρη-Ρώσση Ρένα]. Εκδόσεις Μίνωας
- Το μαγικό κουκλόσπιτο. [Συγγραφέας: Αθανασιάδου Ανθούλα]. Εκδόσεις Άγκυρα
- Όταν ο Ντο και η Λα χώρισαν. [Συγγραφείς: Τσάμπρα Φωτεινή, Σκαλίδη Ζωή]. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
- Η οικογένεια. [Συγγραφέας: Αρτζανίδου Έλενα]. Εκδόσεις Ψυχογιός
- Η Μίλι, η Μόλι και οι μπαμπάδες τους. [Συγγραφέας: Morrell Cris]. Εκδόσεις Σαββάλας
- Τα δύο σπίτια της Έλλης. [Συγγραφέας: Βάρβογλη-Κασκαβέλη Λίζα]. Εκδόσεις Παπαδόπουλος
- Οι γονείς μου δεν είναι πια φίλοι! [Συγγραφείς: Fabrega Marta, Moore-Mallinos Jennifer]-Εκδόσεις Σαββάλας
- Δύο σπίτια. [Συγγραφέας: Μιχαλοπούλου Αμάντα]. Εκδόσεις Πατάκη
- Ο χιονάνθρωπος πήρε τη μαμά. [Συγγραφέας: Μάστορη Βούλα]. Εκδόσεις Πατάκη
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως, στην περίπτωση του διαζυγίου, το παιδί «χάνει» κατ’ ουσία και τους δύο γονείς του. Τον ένα, γιατί απομακρύνεται από την οικογενειακή εστία και το παιδί και τον άλλο, γιατί κι αυτός δεν θα είναι ποτέ ίδιος, όπως, τουλάχιστον, τον ήξερε το παιδί. Έτσι, λοιπόν, κανείς δεν θα είναι δίπλα στο παιδί με τον τρόπο που ήταν πριν το διαζύγιο.
Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου
Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.
Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών
M.A. in Education Πανεπιστημίου Lancaster